ĐÈN ĐỒNG HÌNH NGƯỜI QUỲ

 ĐÈN ĐỒNG HÌNH NGƯỜI QUỲ

Niên đại

Cây đèn đồng hình người quỳ có niên đại khoảng 2000 – 1700 năm trước, tức thuộc thời kỳ hậu Đông Sơn, vào những thế kỷ đầu Công nguyên. Đây là giai đoạn nền văn hóa Đông Sơn đang chuyển tiếp, mở rộng tiếp xúc với văn hóa Hán và văn hóa Ấn Độ, hình thành nên một giai đoạn rực rỡ của sự giao thoa văn hóa khu vực Đông Nam Á.

Chất liệu chế tác

Cây đèn được chế tác hoàn toàn bằng đồng, với kỹ thuật đúc tượng tròn phức tạp và tinh vi. Bề mặt thể hiện độ hoàn thiện cao, đồng đều về màu sắc và độ nhẵn, đặc biệt là ở các chi tiết trang trí nhỏ.

Hình thức và hoa văn

Cây đèn có chiều cao 40 cm, dài 30 cm, rộng 27 cm, nặng 1,9 kg. Toàn bộ đèn được tạo hình một người đàn ông mình trần, đóng khố, trong tư thế quỳ, hai tay nâng đĩa đèn. Khuôn mặt tượng thon dài với đôi mắt mở to, nổi rõ mí, sống mũi thanh, môi dày, miệng mỉm cười, tóc để chỏm và vấn khăn hình xoắn ốc. Đặc điểm nhân chủng cho thấy sự ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ cổ đại.

Trên cổ tượng có dải hoa văn hình học như đồ trang sức, tay đeo vòng, thắt lưng trang trí mô típ hoa sen. Trên hai vai và lưng có ba cần đỡ đèn hình chữ “S”, mỗi cần được gắn thêm một tượng người nhỏ trong tư thế quỳ, hai tay ôm vào đầu cần, được xem là các vũ công. Ngoài ra, trên đùi và gót chân còn có 4 tượng nhỏ khác trong tư thế nhạc công: hai người thổi sáo, hai người đánh nhạc cụ chưa xác định. Tất cả các chi tiết này đều được thể hiện sinh động, tỷ lệ hợp lý, và có phong cách tạo hình thống nhất.

Đỉnh đầu tượng có một khối nhô lên hình gần tứ diện, trán có mô típ chữ V, hai bên thái dương có các hình tròn nổi. Cánh tay, bụng, vai, cổ và các khớp trên tượng đều có hoa văn hoặc chi tiết trang sức như chuỗi hoa sen, vòng tay, vòng cổ. Các mô típ hoa văn thường thấy là hoa sen, hình học, các đường gân nổi và hoa sáu cánh.

Tình trạng bảo quản

Cây đèn đã từng bị hư hại nhẹ khi khai quật, với hai đĩa đèn và một số bộ phận nhỏ rơi rời. Tuy nhiên, sau khi phục dựng bởi các nhà khảo cổ học thuộc Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp, cây đèn đã được phục hồi về hình dạng ban đầu và hiện nay vẫn ở trong tình trạng nguyên vẹn tương đối tốt, được bảo quản tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam.

Nguồn gốc phát hiện

Hiện vật được phát hiện năm 1935 bởi nhà khảo cổ học Thụy Điển Olov Janse và Viện Viễn Đông Bác cổ trong quá trình khai quật một ngôi mộ gạch cổ tại khu vực Lạch Trường, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Sau khi phát hiện, cây đèn được đưa về bảo quản tại Bảo tàng Louis Finot (nay là Bảo tàng Lịch sử Quốc gia).

Giá trị văn hóa – tinh thần

Cây đèn không chỉ là hiện vật phục vụ chiếu sáng, mà còn mang ý nghĩa biểu tượng tôn giáo – nghi lễ sâu sắc. Theo nhiều học giả, hình tượng người quỳ nâng đĩa đèn thể hiện sự phục dịch thần linh hoặc người đã khuất, có thể là hình ảnh người hầu, tù binh hoặc thậm chí là thần linh. Giáo sư O. Janse cho rằng cây đèn tượng trưng cho sự luân hồi của tạo hóa và có thể là hình ảnh của thần Dionysos trong thần thoại Hy Lạp, điều này phản ánh sự ảnh hưởng của văn hóa La Mã, Ấn Độ tới Đông Nam Á. Nhiều học giả khác khẳng định cây đèn này đại diện cho nghi lễ tôn giáo diễn ra ban đêm, mang thông điệp về ánh sáng, thần thánh và sự bất tử.

Tính độc đáo – hiếm có

Cây đèn đồng hình người quỳ là hiện vật độc bản, không có bản sao hay hiện vật tương tự hoàn toàn. Đây là cây đèn đồng lớn nhất và tinh xảo nhất trong số ít những cây đèn cùng loại được biết đến thuộc thời kỳ Hậu Đông Sơn. Cây đèn phản ánh một phong cách nghệ thuật điêu khắc cổ độc đáo, vừa mang tính tôn giáo, vừa có yếu tố biểu trưng, thể hiện rõ ràng sự giao thoa giữa văn hóa bản địa và ngoại lai trong bối cảnh lịch sử khu vực.

 Kỹ thuật thủ công

Hiện vật thể hiện kỹ thuật đúc đồng trình độ cao, đặc biệt là kỹ thuật đúc tượng tròn. Việc thể hiện hàng loạt hình người nhỏ với động tác, cử chỉ, thần thái khác nhau và kích thước đồng đều, được gắn lên một khối chính thống nhất, cho thấy sự điêu luyện trong khâu tạo khuôn và kiểm soát nhiệt độ đúc. Các chi tiết như tóc xoắn, hoa văn trang sức, dáng ngồi quỳ, nét mặt đều được hoàn thiện tỉ mỉ, thể hiện tư duy tạo hình giàu biểu cảm và thẩm mỹ cao của người xưa.